Archeologiczne odkrycia podczas prac budowlanych w Polsce

22 wrz 2023

Prace budowlane i remonty przebiegać mogą bardzo różnie. Fachowcy z pewnością są w stanie przytoczyć niespodziewane sytuacje, kiedy to roboty budowlano-remontowe musiały być przerwane z powodu wielu różnych nieprzewidzianych zdarzeń. Bywa, że wśród sytuacji będących tego motywem znajdą się dokonane odkrycia archeologiczne. Prace budowlane niejednokrotnie polegają na kopaniu w głąb gruntu, co może przyczynić się do ujawnienia skrywanych w ziemi tajemnic. Znaleziska archeologiczne dostarczają nam wglądu w historię, stawiają pytania o nasze dziedzictwo i miejsce w kontinuum czasowym. To, co rozpoczyna się jako konstrukcja nowego budynku, drogi czy innego obiektu, często staje się więc czasami nieoczekiwanym kanałem komunikacji z przeszłością. 

Czym są odkrycia archeologiczne?

Dawne skupiska i osady

To, z czym w pierwszej kolejności kojarzy się pojęcie odkrycia archeologicznego to fragmenty dawnych osad, skupisk mieszkalnych czy pozostałości dawnej działalności handlowej. Wówczas koparki i narzędzia budowlane przekopują warstwy ziemi, ukazując pozostałości dawnych społeczności, które kiedyś istniały w tym samym miejscu, gdzie dzisiaj wznosimy nowe struktury. Zawsze wiąże się z tym niezwykła doniosłość odkrycia, przeradzająca się w fascynację archeologów. W trakcie prac budowlanych można natknąć się na pozostałości dawnych budowli, świątyń, zamków, murów obronnych czy zwykłych domostw. Te odkrycia pomagają odtworzyć wygląd i funkcję tych struktur, a także poszerzyć naszą wiedzę na temat technik budowlanych i estetyki danej epoki. Niektóre z odkryć dawnych osad przekształciły nasze wyobrażenie o historii i ewolucji danej okolicy. 

Stare wraki

Odkrycie archeologiczne to też zabytki w postaci np. starych wraków statków. Podczas prac budowlanych w portach, terenach przybrzeżnych lub miejscach, gdzie kiedyś toczyło się życie morskie, wraki statków bywają nie lada odkryciem. Wraki takie mogą być doskonale zachowane w mule lub osadach, co pozwala na szczegółową analizę ich struktury i wyposażenia. Zatopione artefakty przynoszą wiedzę na temat handlu morskiego, żeglugi, stylów życia oraz technologii wykorzystywanej w transporcie wodnym w przeszłości. 

Przedmioty codzienne

Nie tylko wielkie konstrukcje mają znaczenie w odkryciach archeologicznych. Często podczas prac budowlanych znajduje się drobne artefakty codziennego życia, takie jak naczynia, narzędzia, biżuteria czy monety. Te pozornie zwykłe przedmioty mają ogromne znaczenie dla zrozumienia dawnych obyczajów, rzemiosł itd. Figurki czy biżuteria często miewały symboliczne znaczenie, co może dostarczyć informacji o wierzeniach, religii i statusie społecznym noszących ją osób. Przedmioty codziennego użytku bywają też odkryte gdy trwa remont starego budynku. 

Miejsca pochówku

Prace budowlane, np. budowa osiedla, mogą również prowadzić do odkrycia dawnych grobowców i miejsc pochówku. Dawny cmentarz to szczególnie ważne odkrycie, które daje wgląd w obrzędy pogrzebowe, przekonania religijne oraz miejsce w hierarchii społecznej zmarłych osób.

Ciekawe odkrycia archeologiczne w Polsce

• W 2012 roku na Mazowszu odkryto tzw. dymarkę, czyli piec hutniczy sprzed tysiącleci. Znalezisko ujawniono podczas budowy kanalizacji sanitarnej.  
• Cmentarzysko i grobowiec odkryto w 2016 roku przy okazji budowy ekspresówki S7. Na miejscu zabezpieczono również artefakty takie jak kubki, sztylety i inne przedmioty z minionych epok.  
• W kwietniu 2023 roku podczas remontu poznańskiego Starego Rynku dokonano odkrycia piwnic dawnej kamienicy. Jej istnienie szacuje się na przełom XIV i XV wieku. 
• W maju 2023 roku zaś natrafiono na fragmenty osady, której początki sięgać mogą nawet czasów rzymskich. Odkrycia osady dokonano podczas budowy drogi S19 na Podkarpaciu.  
• W tym samy roku, w powiecie słubickim podczas uzbrajania terenu pod nowe osiedle, natrafiono na szczątki ludzkie, gliniane naczynia i przedmioty wykonane z metalu, brązu czy kamienia. 
• W stolicy zaś podczas remontowania środkowej części placu Defilad odkryto pozostałości kamienic i dawne torowisko. Były to fragmenty dawnej Warszawy z przełomu XIX i XX wieku. 

To tylko niektóre przykłady, które skrawają wspaniałą mozaikę odkryć archeologicznych dokonanych podczas różnorakich prac budowlanych w Polsce. Każde takie odkrycie stwarza okazję do wzbogacenia naszej wiedzy o historii tego kraju oraz potwierdza, że tajemnice przeszłości wciąż czekają, aby zostać odkryte.

Polskie prawo kontra odkrycia na budowie

Co dzieje się, jeśli prace budowlane ujawnią skrywaną przeszłość danego miejsca? Kiedy dojdzie do niezwykłego odkrycia podczas prac budowlanych, postępowanie w takim przypadku reguluje polskie prawo, w tym między innymi Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Oczywiście, samo ujawnienie znaleziska nie oznacza, że na pewno mamy do czynienia z zabytkiem. Jeżeli jednak istnieje choćby najmniejsze przypuszczenie, że znalezisko to wartość historyczna, należy wstrzymać się od prowadzenia dalszych prac. Ma to na celu ochronę znaleziska przed uszkodzeniami. Warto je też zabezpieczyć, np. odgradzając teren, uniemożliwiając dostęp do niego osobom niepowołanym. Na miejscu powinien pojawić się konserwator zabytków, którego rolą jest dokonanie oględzin, dlatego należy niezwłocznie powiadomić go odkryciu niezidentyfikowanych artefaktów. Jeżeli jest to niemożliwe, powiadomić należy burmistrza bądź prezydenta miasta. Brak zgłoszenia znaleziska oraz nieodpowiedzialne zachowanie prowadzące do narażenia go na zniszczenie jest wykroczeniem i podlega karze! 

Czy odkrycie archeologiczne wstrzymuje budowę?

Plac budowy, jeżeli zostanie na nim dokonane odkrycie archeologiczne, powinien być wyłączony z dalszych prac. Dotyczy to zresztą wszelkich odkryć, nie tylko tych dokonanych podczas budowy bądź rozbiórki budynku, ale też gdy trwają, chociażby prace drogowe, np. remont nawierzchni. Jeżeli od momentu zgłoszenia konserwator zabytków nie zjawi się na miejscu przez 5 dni i nie dokona oględzin, prace mogą być wznowione. Jeśli fachowiec uzna zaś, że trzeba przeprowadzić niezbędne badania znaleziska, archeolodzy mogą potrzebować dostępu do danego miejsca przez miesiąc. Zatrzymanie postępu prac może być wydłużone i potrwać nawet 6 miesięcy. Wojewódzki konserwator zabytków może jednak wydać decyzję o możliwości kontynuacji przerwanych robót. Powinna być to jednak oficjalna decyzja wydana na piśmie po dokonaniu niezbędnych oględzin. 

Gruz czy fragmenty zabytków?

W trakcie prowadzenia budowy, kontenery na gruz ułatwiające wywóz śmieci, w tym odpadów pobudowlanych, stają się niekiedy skrzynią pełną niespodzianek. Fragmenty ceramiki, zdobione kafelki czy nawet odłamki pozostałości po dawnych budynkach mogą zostać przypadkowo wydobyte z fundamentów zamierzchłej architektury. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji i część artefaktów zostanie przypadkowo umieszczona w kontenerze, po zabezpieczeniu znaleziska i powiadomieniu odpowiednich organów warto skontaktować się z firmą wynajmująca kontener na śmieci. Pozwoli to uniknąć nieporozumień. Odpady budowlane powinny być bowiem odebrane przez firmę w umówionym czasie, jednak odkrycie archeologiczne to sytuacja nadzwyczajna. Z oczywistych względów, w przypadku odkrycia tego typu, wywóz gruzu może się wówczas znacznie opóźnić. Warunki wynajmu kontenera, w którym znajdują się odpady badane przez specjalistów należy wówczas ustalać indywidualnie. 

Niecodzienne znaleziska podczas prowadzenia robót budowlanych i remontowych przypominają nam, że historia tkwi dosłownie pod naszymi stopami, niezależnie od tego, czy pracujemy nad wzniesieniem nowego budynku, czy modernizacją istniejącej konstrukcji. Choć niespodziewane znalezisko może opóźnić termin zakończenia prac, to z pewnością warte jest rozpoznania przez archeologów. Podjęcie badań archeologicznych przez specjalistów jest też konieczne z prawnego punktu widzenia. Warto wiedzieć, że zatajenie znaleziska zagrożone jest odpowiedzialnością karną.